• Data: 2024-09-21 • Autor: Izabela Nowacka-Marzeion
Przed 26 laty postawiłem mojej zmarłej mamie pomnik. Od tego czasu nie utrzymywałem kontaktów z rodziną mamy. Odwiedzałem grób mamy dwa razy do roku, bo mieszkam na drugim końcu Polski. W tym roku dowiedziałem się, że bez mojej zgody ciotka (siostra mamy) wymieniła pomnik na nowy. Niczego ze mną nie konsultowała. Jestem rozgoryczony faktem, że dewastowała pomnik, który postawiłem i nie życzę sobie, aby ciotka wtrącała się w moje sprawy. Czy powinienem tę sprawę zgłosić na policję? Czy powinienem walczyć o odszkodowanie czy o odtworzenie pomnika? Jakie mam szanse na wygraną w sądzie?
Kwestia grobu w polskim prawie to skomplikowany temat, szczególnie z tego powodu, że nie został on uregulowany kompleksowo. Przyjmuje się, że podstawowym i pierwotnym źródłem prawa do grobu jest umowa cywilnoprawna zawarta z zarządcą cmentarza przez osobę uprawnioną do pochowania zwłok. Jest to umowa nienazwana, której treścią jest przyjęcie zwłok osoby zmarłej do pochówku (v. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10 – LEX nr 738085 i z dnia 6 lutego 2015 r., II CSK 317/14 – LEX nr 1667716).
Dysponent grobu uprawniony jest do podejmowania wszelkich decyzji dotyczących grobu, a w szczególności jego użycia do kolejnych pogrzebów, ekshumacji, utrzymania lub likwidacji. Jeśli dysponentami grobu są dwie lub więcej osób, wszelkie decyzje związane z grobem powinny być podejmowane przez wszystkie te osoby lub przez jedną z nich, upoważnioną przez osoby pozostałe.
Prawo do grobu, w świetle poglądów orzecznictwa i doktryny, ma szczególny, dwojaki charakter. W pierwszym rzędzie jest to prawo o charakterze osobistym, bowiem ściśle powiązane jest z kultem osoby zmarłej, który stanowi dobro osobiste podlegające ochronie prawnej i jako prawo osobiste jest ono co do zasady niezbywalne oraz niedziedziczne. Prawo do grobu ma również charakter majątkowy i jako takie może stanowić przedmiot obrotu oraz dziedziczenia. Przyjmuje się przy tym, że prawo do miejsca grzebalnego zachowuje charakter majątkowy od chwili nabycia takiego prawa od podmiotu zarządzającego cmentarzem przez osobę żyjącą do momentu pochowania tam zwłok ludzkich. Dopóki zatem nie nastąpił w danym miejscu pochówek, to majątkowy charakter prawa do grobu istnieje i prawo to może być przedmiotem obrotu prawnego. Z chwilą dokonania w takim miejscu pochówku – prawa osobiste, związane z kultem osoby zmarłej tam pochowanej, uzyskują prymat nad uprawnieniami majątkowymi.
Prawo do grobu nie jest dziedziczne i nie wchodzi w skład masy spadkowej. Potwierdza to uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., sygn. akt. III CZP 155/94, w której Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził: „Takie prawo do grobu, na treść którego składają się elementy o charakterze majątkowym, jak i elementy o charakterze wyłącznie osobistym, nie może być przedmiotem działu spadku ani podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami”.
Orzecznictwo sądowe przyjęło pogląd, że po pochowaniu zmarłego dopuszczalność rozporządzenia prawem do grobu wygasa oraz że nie jest możliwe rozdzielenie uprawnień majątkowych od uprawnień osobistych do grobu. Prawa majątkowe z momentem pochówku tracą swoją odrębność i nie mogą być przedmiotem wyłącznego korzystania lub rozporządzania przez osobę uprawnioną (v. przywołane powyżej orzeczenia SN). U podstaw tego poglądu leży cel w postaci ochrony uprawnień pozostałych – poza dysponentem grobu – członków rodziny zmarłego pochowanego w tym grobie do kultu zmarłego.
Prawo do kultywowania pamięci zmarłych osób najbliższych należy do dóbr osobistych chronionych przepisami art. 23 i art. 24 Kodeksu cywilnego (K.c.). Chociaż art. 23 K.c., wymieniając różne rodzaje dóbr osobistych, nie wspomina o kulcie pamięci zmarłych, jednakże należy mieć na uwadze, że przepis ten wymienia najważniejsze dobra osobiste, jak to wynika z użycia sformułowania „w szczególności”, przykładowo, a zatem niezależnie od wymienionych w nim dóbr osobistych przepisy szczególne mogą udzielać ochrony prawnej innym jeszcze wartościom mającym charakter dóbr osobistych.
Poszanowanie tego dobra zapewnia między innymi przepis art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych, zgodnie z którym prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej. Z tych uprawnień wynikają dalsze uprawnienia do pielęgnacji grobu, odwiedzania go i oddawania się kontemplacji, odbywania ceremonii religijnych itp. Wszystkie te uprawnienia służą ochronie sfery uczuciowej wiążącej się z kultem pamięci zmarłego i stanowiącej dobro osobiste człowieka.
Osoba, która wybudowała grób na podstawie zawartej przez siebie umowy z zarządem cmentarza i uiściła należną opłatę cmentarną, z chwilą pochowania pierwszego zmarłego nie może już bez porozumienia z osobami, o których mowa w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach, decydować samodzielnie o pochowaniu w tym grobie innych zmarłych. Grono tych najbliższych osób to: pozostały małżonek(ka), krewni zstępni (dzieci, wnuki), krewni wstępni (rodzice, dziadkowie), krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa, powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.
O pochowaniu zwłok w grobie mającym charakter grobu rodzinnego decydują wspólnie: osoba, która poniosła koszty budowy grobu i uiściła opłatę za korzystanie z miejsca na cmentarzu, oraz członkowie najbliższej rodziny, dla której grób został przeznaczony; w razie sporu każda z wymienionych osób może się zwrócić o rozstrzygnięcie do sądu.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych od lat stoi na stanowisku ochrony i nienaruszalności grobu, jako szczególnego prawa osób bliskich zmarłemu, nawet kosztem ich wzajemnych późniejszych celów i niejednokrotnie spornych relacji (patrz: wyrok SN z 13 II 1979, I CR 25/79, wyrok SA w Łodzi z 5 V 1992 I ACa 140/92).
Art. 24 § 2 K.c. stanowi, że jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Odpowiedzialność na podstawie art. 24 K.c. jest odpowiedzialnością deliktową, która w przypadku roszczeń odszkodowawczych za naruszenie dóbr osobistych aktualizuje się w przepisach art. 415 K.c. i n.
W ramach kultu zmarłych „prawo do grobu” obejmuje szereg uprawnień związanych zarówno z pochówkiem, jak i następnym urządzeniem wystroju grobu, wystawieniem nagrobka i wykonywaniem zwyczajowo przyjętych czynności, takich jak np. składanie na grobie kwiatów i wieńców, palenie zniczy oraz sprawowanie przy grobie obrzędów religijnych (tak w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1970 r., sygn. akt. III CZP 75/70, OSNCP 1971/7-8 poz. 127, uchwale Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., sygn. akt. III CZP 155/94, OSNC 1995/3 poz. 52, wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt. II CKN 980/2000, OSNC 2004/3 poz. 42)
Z pewnością takim uprawnieniem jest także naprawa nagrobka, jeśli jest zniszczony. Nikt nie ma jednak na to wyłączności. Od momentu pochowania mamy takie samo prawa do grobu ma Pan, jak i pozostali członkowie rodziny, a opłata uiszczona w zarządzie cmentarza nie ma tu znaczenia. Jeśli nie widzi Pan możliwości porozumienia się z ciotką co do nagrobka, sprawę należy skierować do sądu cywilnego. W powództwie może Pan żądać przywrócenia stanu poprzedniego i zaniechania dalszych naruszeń przez ciotkę. Teoretycznie może Pan też żądać odszkodowania, ale trudno będzie wyliczyć sumę szkody, jaką Pan poniósł.
Postawienie nowego pomnika bez zgody najbliższej rodziny może prowadzić do konfliktów, szczególnie gdy w grę wchodzą prawa do pielęgnowania pamięci zmarłych. W polskim prawie kluczowe jest, aby decyzje dotyczące grobu były podejmowane wspólnie przez wszystkich dysponentów, a w przypadku sporu możliwe jest skierowanie sprawy do sądu. Warto pamiętać, że prawo do grobu ma charakter zarówno osobisty, jak i majątkowy, co komplikuje kwestie odpowiedzialności i ewentualnych roszczeń.
Potrzebujesz pomocy w sprawach dotyczących prawa do grobu lub innych kwestii prawnych? Skorzystaj z naszych porad prawnych online oraz profesjonalnego przygotowania pism – szybko, rzetelnie i bez wychodzenia z domu. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., sygn.akt I CSK 66/10
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., sygn. akt. III CZP 155/94
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1979,sygn.akt I CR 25/79
5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt. II CKN 980/2000
6. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1970 r., sygn. akt. III CZP 75/70
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Izabela Nowacka-Marzeion
Magister prawa, absolwentka Wydziału Prawa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Doświadczenie zdobyła w ogólnopolskiej sieci kancelarii prawniczych, po czym podjęła samodzielną praktykę. Specjalizuje się w prawie cywilnym, rodzinnym, pracy oraz ubezpieczeń społecznych. Posiada bogate doświadczenie w procedurach administracyjnych, prawem budowlanym oraz postępowaniach cywilnych. Prywatnie interesuje się sukcesją i planowaniem spadkowym oraz zabezpieczeniem firm.
Zapytaj prawnika